REFLECTIE

Dewey (1997) omschrijft reflectief denken als een actief proces waarin er opzoek gegaan wordt naar begrip van gebeurtenissen om deze te plaatsen. Reflecteren is geen fysieke beweging, zoals lopen bijvoorbeeld is. Reflecteren is meer een tool en methode om het denkniveau van een individu te verdiepen. Hierdoor wordt het mogelijk gemaakt om op een diep niveau te leren. Moon (1999) deelt dit leerproces op in vijf stappen; opmerken, begrijpen, betekenis geven, werken met betekenis, transformatief leren. Transformatief leren werkt met het herkennen van iemands referentiekaders, en de soort kennis van henzelf en van anderen te evalueren.

Voor dit onderzoek zal ik de denkniveaus aanhouden als uitgelegd door Lee(2005), dit door de parallellen die getrokken kunnen worden tussen de theorieën en naar de praktijk. De eerste en het meest oppervlakkige niveau van dit denkprocess word geidentificeerd als ‘recall’ oftewel terugroepen. Hierbij gaat het vooral om het omschrijven van bepaalde gebeurtenissen en de herinnering hiervan. De nadruk ligt bij de eigen ervaring van de individu, met minimale invloed van buitenaf zonder imitatie of aangeleerd gedrag.

Een niveau dieper ligt de rationalisering. Hierbij gaat de individu op zoek naar verschillende relaties tussen gebeurtenissen. De momenten worden niet meer gestuurd door kleine aspecten, maar er wordt gekeken naar globale principes en hoe je deze gaat verklaren.

Het laatste niveau wordt met reflectiviteit betiteld. Bij dit niveau wordt er gebruik gemaakt van alle voorgaande stappen. De verschillende gerationaliseerde gebeurtenissen worden toegepast met een insteek tot verandering. Wat hierbij belangrijk is is dat er gebruik wordt gemaakt van verschillende perspectieven en hoe deze toevoegen aan hoe de situatie of het probleem waar je mee geconfronteerd word wordt begrepen.

Voor dat laatste niveau is waar de grootste hoeveelheid reflectief denken plaatsvindt. En zoals Dewey zei gaat het hier om het plaatsen van gebeurtenissen. Dit process gaat niet alleen om een reeks gedachten maar het vraagt om een gevolg. Waarin het denken, ervaren en bevragen samengebracht worden die doordachte reacties tot gevolg hebben, zoals Brockbank en McGill(2007) het omschrijven.

Het reflecteren en dit reflectief denken heeft tot gevolg dat er intelligente keuzes worden gemaakt, met namen uiteraard op de vlakken waarop gereflecteerd wordt. Met als beste resultaat dat dit leidt tot meer reflecteren als een doorlopend proces als het waren. Waarin we dus steeds verder gaan om verschillende perspectieven te ontwikkelen.

Wat is reflecteren en wat brengt dit met zich mee?

Op welke manieren kun je reflecteren?

Wat dus meestal als reflecteren gezien wordt is meer de buitenkant van manieren hoe we dit proces stimuleren of begeleiden. Wel zou je aan de hand van wanneer er gereflecteerd wordt kunnen beargumenteren dat reflectie op verschillende manier plaatsvindt. De soorten reflectie worden door Munby(1989) aan de hand van de studies van Donald Schön twee verschillende interpretaties van reflectie omschreven;

Munby noemt de eerste vorm noem als ‘reflecteren in actie’, je reflecteert in de actie, in het moment. Wanneer er in het moment gereflecteerd wordt komt dit voornamelijk door een feed back die niet verwacht werd en dus als verrassend ervaren wordt. De acties die hierbij worden ondernomen worden meestal toegerekend aan het instinct en hebben we weinig controle over.

Hiernaast staat dan de ‘reflectie op actie’. Hier is het zo dat reflectie achteraf plaatsvindt, dus wanneer een situatie zich al heeft voorgedaan. We bekijken deze situatie wanneer we dit mogelijk achten. De manier waar we dan hier naar kijken hangt dan samen van logische regels. Zoals Donald Schon het stelt brengen we dan nieuwe manieren om dezelfde informatie te bekijken.

De manieren waarop we dit achteraf reflecteren stimuleren en de tools die hiervoor ontwikkeld zijn maken vooral van dit ‘reflectie-op-actie’ moment gebruik. Denk bijvoorbeeld aan reflectie modellen zoals; STARR, SWOT, ODARR, Gibbs enzovoort. Allemaal doorlopen ze een cyclus dat systematisch denken stimuleert, om aan de hand van logische redenering situaties te begrijpen.

Dat zijn voornamelijk de formele methodes. Als je bijvoorbeeld naar meer informele methodes kijkt kom je al snel terecht bij Self Tracking in een bullet journal of het werken in een response journal. Waarbij er bij een bullet journal meer aandacht wordt geschonken aan het verwerken van het verleden door middel van het vastleggen, waar er ruimte is voor de eigen behoeftes. Terwijl er bij een Response Journal weer gebruik wordt gemaakt van de groepsuitwisseling om hierdoor de interesse naar het leren te verhogen.

Er zijn dus twee grote noemers te herkennen wanneer we het over manieren van reflecteren hebben. Reflectie in actie, waar we dus op het moment wanneer we met een situatie geconfronteerd worden direct reageren, als het ware uit het instinct. En Reflecteren op actie, waarbij we dus logisch denken toepassen op situaties die zich al hebben voorgedaan.

De reflectie wordt door verschillende factoren gestimuleerd. Wanneer we kijken naar een klaslokaal kun je het zien als een tweeluik, je hebt de leerling en de docent. De docent kan gezien worden als een extrinsieke stimulance. Hier gaat het dan om redenen buiten de leerling zelf om een uitkomst te bereiken. Vallerand (1997) omschrijft dit als de contextuele factor, die de motivatie alleen kan verhogen in verband met deze context. Maar dat dit wel gevolgen kan hebben en kan omslaan tot intrinsieke motivatie bij de leerling. De docent heeft in zijn arsenaal een krachtig wapen wat betreft motiverende stimulance, hier heb ik het dan over de feedback die zij geven. Door middel van juiste manier van feedback kan de docent het gevoel van autonomie bevorderen bij de leerling, oftewel de leerling wordt gemotiveerd om de handelingen te doen vanuit hun eigen keuze.

Extrinsiek stimulance helpt de leerling maar zo ver, voordat het extrinsieke regulering wordt. Wanneer een bepaald soort gedrag alleen geuit wordt om een externe beloning te behalen.

Als je denkt aan de zelfbeschikking theorie van Ryan en Deci (2002) kan deze stimulance ook vanuit de individu zelf komen. Vanuit het beeld van de tweeluik, is dit dan de leerling zelf, de intrinsieke motivatie. Bij deze theorie wordt er vanuit gegaan dat iedereen beschikt over een verlangen naar psychologische groei. Deze neiging naar groei wordt ondersteund door drie fundamentele psychologische behoeftes; bekwaamheid, verbondenheid en autonomie.

Bekwaamheid heeft te maken met dat iedereen zich nuttig wil voelen in zijn eigen omgeving en de mogelijkheden wilt hebben om hun kunnen te tonen. Dit leidt naar dat mensen zichzelf uitdagen om deze bekwaamheid te groeien. Bij verbondenheid gaat het over de behoefte om verbintenis te voelen met anderen en ook door deze anderen aanvaard te worden. En bij autonomie spreek je dan over dat iedereen het gevoel wil hebben dat ze de baas zijn in eigen bol, en dus dat ze zelf de eigenaar willen zijn van hun gedachtes en acties.

Wanneer deze drie behoeftes vervuld worden leidt dit tot intrinsieke motivatie en tot een herhaling van gedrag. Vallerand noemt gedrag zowel de indicator van motivatie als het gevolg.

Hoe kan reflectie gestimuleerd worden?

"The difference between having an experience

and the way an experience is had"

- Moon, Jennifer A. "Reflection in learning and professional development: Theory and practice." (1999).
- Lee, Icy. "Fostering preservice reflection through response journals." Teacher Education Quarterly 35.1 (2008): 117-139.
- Dewey, John. How we think. Courier Corporation, 1997.
- Brockbank, Anne, and Ian McGill. Facilitating reflective learning in higher education. McGraw-Hill Education (UK), 2007.
- Munby, Hugh. "Reflection-in-action and reflection-on-action." Current issues in education 9.1 (1989): 31-42.
- Vallerand, Robert J. "Toward a hierarchical model of intrinsic and extrinsic motivation." Advances in experimental social psychology 29 (1997): 271-360.
- Bonouvrie, N. R. De Invloed van Docentgedrag op Kwaliteit van Reflectie van Leerlingen in het Voortgezet Onderwijs. MS thesis. 2011.
- Ryan, Richard M., and Edward L. Deci. "Overview of self-determination theory: An organismic dialectical perspective." Handbook of self-determination research 2 (2002): 3-33.